Główna treść artykułu
Abstrakt
Osoby ze spektrum autyzmu ze względu na swoisty neurotyp mogą doświadczać trudności w procesie poznawania siebie oraz budowania wiedzy o sobie. W opracowaniu omówiono istotę samowiedzy człowieka jako zbioru sądów zakodowanych w pamięci na temat właściwości osobowościowych, behawioralnych oraz emocjonalnych, a także relacji z innymi ludźmi oraz aspiracji życiowych. Dokonano przeglądu wyników badań dotyczących wybranych aspektów wiedzy o sobie dorosłych osób ze spektrum autyzmu ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia diagnozy oraz psychoedukacji dla samowiedzy analizowanej grupy.
Problem badawczy ukierunkowano na poznanie i opisanie znaczenia diagnozy spektrum autyzmu oraz psychoedukacji dla samowiedzy dorosłych osób autystycznych. Badania zrealizowano z wykorzystaniem metody dialogowej. Materiał badawczy zinterpretowano zgodnie z założeniami
fenomenografii. W artykule zaprezentowano wyniki badań dotyczące samowiedzy 25 dorosłych
osób ze spektrum autyzmu w normie intelektualnej oraz komunikujących się werbalnie. Diagnoza
zaburzeń ze spektrum autyzmu, w zależności od etapu życia, w którym jest uzyskiwana, pełni dla
wiedzy osób ją otrzymujących różne funkcje: od prorozwojowej po powodującą zamęt tożsamościowy
aż po neutralną i utrwalającą występujący wcześniej sposób myślenia o sobie. Badania pozwoliły ukazać dwa zaznaczające się podejścia edukacyjno- terapeutyczne odnoszące się do osób ze spektrum
autyzmu: psychoedukacja ukierunkowana na rozwój samoakceptacji i samoświadomości oraz psychoedukacja ukierunkowana na normalizację. Uzyskane wyniki badań mogą być wykorzystywane pod kątem wspierania osób autystycznych w procesie całożyciowego uczenia się oraz budowania wiedzy o sobie, a także dostosowywania programów psychoedukacyjnych do ich potrzeb oraz możliwości
poznawczych.
Słowa kluczowe
Szczegóły artykułu
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Bibliografia
- Argyle, M. (1967) The psychology of interpersonal behaviour. London: Penguin Books.
- Babbie, E. (2009) Podstawy badań społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Baron-Cohen, S., Howlin, P. i Hadwin, J. (2010) Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu. Praktyczny poradnik dla nauczycieli i rodziców. Kraków: Wydawnictwo Jak.
- Bąk, W. (2015) Standardy Ja. Hierarchiczny model samowiedzy. Warszawa: Liberi Libri.
- Beart, S., Hardy, G. i Buchan, L. (2005) How People with Intellectual Disabilities View Their Social Identity: A Review of the Literature. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities [online], 18, 47-56. Dostępny na: https://doi.org/10.1111/j.1468-3148.2004.00218.x.
- Biskas, M., Sirois, F.M. i Webb, T.L. (2023) Does Psychoeducation Help People to Respond to Goal Lapses With Self-Compassion? Journal of Psychoeducational Assessment [online], 0(0). Dostępny na: https://doi.org/10.1177/07342829231189010.
- Błeszyński, J. (2020) Co osoby z autyzmem mówią o sobie. Raport z badań. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
- Coutelle, R., Goltzene, M.A., Bizet, E. i in. (2020) Self-concept Clarity and Autobiographical Memory Functions in Adults with Autism Spectrum Disorder Without Intellectual Deficiency. Journal of Autism and Developmental Disorders [online], 50, 3874-3882. Dostępny na: https://doi.org/10.1007/s10803-020-04447-x.
- Crane, L., Hearst, C., Ashworth, M. i in. (2023) Evaluating the online delivery of an autistic-led programme to support newly diagnosed or identified autistic adults. Autism & Developmental Language Impairments [online], 8. Dostępny na: https://doi.org/10.1177/23969415231189608.
- Denzin, N.K. i Lincoln, Y.S. (2010) Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych. W: N.K. Denzin i Y.S. Lincoln (red.) Metody badań jakościowych. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 19-64.
- Erikson, E.H. (2004) Tożsamość a cykl życia. Tłum. M. Żywicki. Poznań: Z-sk i Spółka.
- Franke, A. i Dahlgren, L.O. (1996) Conceptions of mentoring: an empirical study of conceptions of mentoring during the school-based teacher education. Teaching and Teacher Education [online], 12(6), 299-316. Dostępny na: doi.org/10.1016/S0742-051X(96)00004-2.
- Frith, U. (2004) Autism: Explaining the enigma. Malden: Blackwell Publishing.
- Groenendijk, E., Van Heijst, B. i Geurts, H. (2023) Short report: A co-designed psychoeducation for older autistic adults-a multiple case study. Autism [online], 27(4), 1163-1169. Dostępny na: https://doi.org/10.1177/13623613221138691.
- Hacking, I. (2009) Autistic autobiography. Philosophical transactions of the Royal Society B: Biological Sciences [online], 364(1522), 1487-1473. Dostępny na: https://doi.org/10.1098/rstb.2008.0329.
- Hughes, P. (2012) An autoethnographic approach to understanding Asperger’s syndrome: a personal exploration of self-identity through reflexive narratives. British Journal of Learning Abilities [online], 40(2), 94-100. Dostępny na: https://doi.org/10.1111/j.1468-3156.2012.00738.x.
- Hurrelmann, K. (1994) Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji. Tłum. M. Roguszka. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
- Huws, J.C. i Jones, R. (2008) Diagnosis, disclosure, and having autism: An interpretative phenomenological analysis of the perceptions of young people with autism. Journal of Intellectual & Developmental Disability [online], 33(2)99-107. Dostępny na: https://doi.org/10.1080/13668250802010394.
- Jackson, P., Skirrow, P. i Hare, D.J. (2012) Asperger through the looking glass: an exploratory study of self-understanding in people with Asperger’s syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders [online], 42(5), 697-706 Dostępny na: https://doi.org/10.1007/s10803-011-1296-8.
- Kanar, M. (2019) Samoświadomość w ujęciu kognitywnym a spektrum autyzmu. Progress [online], (5), 76-89. Dostępny na: https://doi.org/10.26881/prog.2019.5.06.
- Kawa, R., Słowińska, M. i Pisula, E. (2015) Spostrzeganie siebie u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. W: B. Szczupał, A. Giryński i G. Szumski (red.) W poszukiwaniu indywidualnych dróg wspierających wszechstronny rozwój osób z niepełnosprawnością. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 22-37.
- Kociuba, J. (2016) Kulturowe tło dysfunkcji tożsamości jednostki. Kultura i Wartości [online], 18, 15-35. Dostępny na: http://dx.doi.org/10.17951/kw.2016.18.15.
- Kon, I. (1987) Odkrycie Ja.Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
- Kosslyn, S.M. (1994) Image and Brain: The Resolution of the Imagery Debate. Cambridge: MIT Press.
- Kozielecki, J. (1986) Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Kupferstein, H. (2018) Evidence of increased PTSD symptoms in autistics exposed to applied behavior analysis. Advances in Autism [online], 4(1), 19-29. Dostępny na: https://doi.org/10.1108/AIA-08-2017-0016.
- Levinson, D.J i Gooden, W.E. (1985) The life cycle. W: H.I. Kaplan i B. Sadock (red.) Comprehensive Textbook of Psychiatry. Baltimore, MD: Williams & Wilkins, 1-13.
- Lodziński, K. (2018) Responsywność w terapii dzieci ze spektrum autyzmu. Forum Logopedy [online], (23). Dostępny na: https://forumlogopedy.pl/artykul/responsywnosc-w-terapiidzieci-ze-spektrum-autyzmu [20.05.2023].
- Ławicka, J. (2019) Człowiek w spektrum autyzmu. Podręcznik pedagogiki empatycznej. Opole: Fundacja Prodeste.
- Łobocki, M. (2001) Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
- Łukaszewski, W. (1974)Osobowość: struktura i funkcje regulacyjne.Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- MacLeod, A. (2019) Interpretative Phenomenological Analysis (IPA) as a tool for participatory research within Critical Autism Studies: A systematic review. Research in Autism SpectrumDisorder [online], 64, 49-62. Dostępny na: https://doi.org/10.1016/j.rasd.2019.04.005.
- MacLeod, A., Lewis, A. i Robertson, C. (2013) ‘Why should I be like bloody Rain Man?!’ Navigating the autistic identity. British Journal of Special Education [online], 40, 41-49. Dostępny na: https://doi.org/10.1111/1467-8578.12015.
- Majewicz, P. (2017), Psychoedukacja w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością i chorobą przewlekłą. Lubelski Rocznik Pedagogiczny [online], 36(2), 117-130. Dostępny na: https://doi.org/10.17951/lrp.2017.36.2.117.
- Marton, F. (1981) Phenomenography – describing conceptions of the Word around us. Instructional Science [online], 10, 177-200. Dostępny na: https://doi.org/10.1007/BF00132516.
- Marton, F. i Booth, S. (1997) Learning and awareness. Mahwah, New York: Lawrence Erlbaum Associates.
- Minczakiewicz, E. (2017) Autyzm w biegu życia jednostki. Namysł osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nad stanem samoświadomości oraz nad własną przeszłością i przyszłością. W: K. Patyk i M. Panasiuk (red.) Wsparcie młodzieży i dorosłych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Teoria i praktyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 49-65.
- Norris, J.E., Crane, L. i Maras, K. (2020) Interviewing autistic adults: Adaptations to support recall in police, employment, and healthcare interviews. Autism [online], 24(6), 1506-1520. Dostępny na: https://doi.org/10.1177/1362361320909174.
- Olechnowicz, H. i Wiktorowicz, R. (2012) Dziecko z autyzmem: wyzwalanie potencjału rozwojowego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Pahnke, J., Hirvikoski, T., Bjureberg i in. (2019) Acceptance and commitment therapy for autistic adults: An open pilot study in a psychiatric outpatient context,Journal of Contextual Behavioral Science [online], 13, 34-41. Dostępny na: https://doi.org/10.1016/j.jcbs.2019.04.002.
- Pasikowski, S. (2015) Granice teoretycznego nasycenia. Rocznik Lubuski, 41(1), 33-40.
- Pawlik, S. (2019) Diagnoza spektrum autyzmu jako biograficzny przełom. Kultura i Edukacja [online], 1(123), 216-229. Dostępny na: https://doi.org/10.15804/kie.2019.01.13.
- Pietras, T., Mokros, Ł., Król, M.D. i in. (2022) Spektrum ASD –pozycja nozologiczna, charakterystyka kliniczna i diagnoza. W: T. Pietras, D. Podgórska-Jachnik, K. Sipowicz i A. Witusik (red.) Spektrum autyzmu – od diagnozy i terapii do integracji i inkluzji. Wrocław: Continuo, 60-100.
- Pisula, E. (2015) Od badań mózgu do praktyki psychologicznej – Autyzm. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
- Podgórska-Jachnik, D. i Tłoczkowska, D. (2009) Ruch self-adwokatów jako rozwijanie kompetencji w zakresie rzecznictwa własnego osób z niepełnosprawnością intelektualną. W: D. Podgórska-Jachnik (red.) Problemy rzecznictwa i reprezentacji osób niepełnosprawnych.Łódź: Wydawnictwo Naukowe WSP, 181-193.
- Punshon, C., Skirrow, P. i Morphy, G. (2009) Psychological reactions to a diagnosis of Asperger syndrome in adulthood. Autism, 13(3), 265-283.
- Pylyshyn, Z.W. (1981) The imagery debate: Analogue media versus tacit knowledge.Psychological Review [online], 88(1), 16-45. Dostępny na: https://doi.org/10.1037/0033-295X.88.1.16.
- Rorty, R. (2013) Filozofia a nadzieja na lepsze społeczeństwo. Tłum. J. Grygieńć, S. Tokariew. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
- Shepard, R. i Cooper, A. (1982) Mental Images and Their Transformations. Cambridge: MIT.
- Shkedy, G., Shkedy, D. i Sandoval-Norton, A.H. (2021) Long-term ABA Therapy Is Abusive: A Response to Gorycki, Ruppel, and Zane. Adv Neurodev Disord [online], 5, 126-134. Dostępny na: https://doi.org/10.1007/s41252-021-00201-1.
- Solarczyk-Ambrozik, E. (2018) Całożyciowe uczenie się jako idea edukacyjna, polityka, strategie działań i zmieniający się krajobraz edukacyjny rzeczywistości. Studia Edukacyjne [online], 51, 23-37. Dostępny na: https://doi.org/10.14746/se.2018.51.2.
- Suchowierska, M., Ostaszewski, P. i Bąbel, P. (2012) Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania. Sopot: GWP.
- Światowa Organizacja Zdrowia (2009) Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. ICD-10 [online], Dostępny na: https://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf [15.05.2023].
- Waligórska, A. i Waligórski, M. (2015) Naturalistyczne interwencje rozwojowo-behawioralne jako konsensus w terapii autyzmu. W: A. Rozetti i F. Rybakowski (red.) Spektrum autyzmu – neurorozwojowe zaburzenia współwystępujące. Łódź: Krakowskie Towarzystwo Autyzmu, 115-123.
- Williams, D. (2010) Theory of own mind in autism: Evidence of a specific deficit in self-awareness?.Autism [online], 14(5), 474-94. Dostępny na: https://doi.org/10.1177/1362361310366314.
- Witkowski, L. (1989) Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
- Zaborowski, Z. (2000) Teoria treści i form samoświadomości. Warszawa: Wydawnictwo Akade mickie Żak.